Τα Κάλαντα στα Μεσόγεια της παράδοσης...
ΕΥΧΕΤΗΡΙΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ που ανήκουν
στην παραδοσιακή μας μουσική και ψάλλονται την παραμονή των Χριστουγέννων, της
Πρωτοχρονιάς, των Φώτων, του Λαζάρου αλλά και την 1η του Μάρτη (χελιδονίσματα)
και την Μ. Παρασκευή.
Τα κάλαντα, τα παιδικά
«αγυρτικά» τραγούδια (λέγονται έτσι γιατί γυρίζουν όλα τα σπίτια) πήραν τ’ όνομά
τους από την αρχαία ρωμαϊκή γιορτή των καλενδών, κατά την οποία αντάλλασσαν
ευχές και μικρά δώρα για τον καινούργιο χρόνο.
Όμως αναφέρονται και στον Όμηρο
σαν μια πολύ παλιά ελληνική παράδοση, ενώ στην κλασική εποχή τον μήνα Ποσειδεώνα
(εποχή μεταξύ 15 Δεκέμβρη με 15 Γενάρη) γιορτάζοντας τα Πυανέψια ή τα κατ’
αγρούς Διονύσια, υπάρχουν με το όνομα «ειρεσιώνη» όταν τα παιδιά τραγουδώντας
και κρατώντας στολισμένα κλαδιά δέντρων έφερναν στα σπίτια το μήνυμα της καλής
τύχης και της γονιμότητας.
Πίνακας Νικ. Λύτρα. Τα παιδιά λένε τα κάλαντα με φλογέρα και νταούλι.
Πολλά λοιπόν έθιμα και σύμβολα
του Χριστιανισμού έχουν τη ρίζα τους στην παγανιστική λατρεία και ενώ η εκκλησία
αρχικά αντέδρασε τελικά καθιέρωσε επίσημα τα έθιμα τόσων αιώνων.
Όπως σε κάθε περιοχή της
Ελλάδας έχουμε αποκλειστικές διαφορές και ιδιαιτερότητες, έτσι ώστε κάθε γωνιά
της γίνεται αναγνωρίσιμη απ’ αυτές τις διαφορές, το ίδιο συμβαίνει και με τα
κάλαντα. Κάθε περιοχή έχει τα δικά της κάλαντα.
Στα Μεσόγεια υπάρχει μια
ιδιαιτερότητα, εκτός από τα κάλαντα στην ελληνική γλώσσα, υπάρχουν και της
αρβανίτικης διαλέκτου που λέγονταν πολύ παλιά κι έχουν πλέον ξεχαστεί.
Ψάλλονταν από τα παιδιά το πρωί
της παραμονής των γιορτών και από τους άνδρες το βράδυ. Οι γυναίκες δεν έλεγαν
κάλαντα παρά μόνο σε συγγενικά σπίτιατο βράδυ.
Ας παρατηρήσουμε κατ’
αρχήν τα κάλαντα των Χριστουγέννων. Λέγονταν τα:
Χριστούγεννα πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου
Για
βγιέτε, δέτε, μάθετε πού ο Χριστός γεννάται...
και κάποια
χρόνια αργότερα και μέχρι σήμερα τα γνωστά μας
Καλήν
εσπέραν (ημέραν) άρχοντες
κι αν ει-
κι αν είναι ορισμός σας...
Σε
σχέση με της υπόλοιπης Ελλάδας παρατηρούμε ότι τα «Χριστούγεννα πρωτούγεννα»
έχουν ομοιότητα με τους πέντε πρώτους στίχους των καλάντων του Μοριά, με τους
τρεις πρώτους στίχους της Μακεδονίας, με της Μ. Ασίας εκτός από τον τελευταίο
στίχο, με τους πέντε πρώτους στίχους της Πελοποννήσου, με τους τέσσερις πρώτους
στίχους της Κορινθίας, με τους δυο πρώτους της Αστυπάλαιας και της Ανατ. Θράκης,
ενώ είναι ίδια με της Μυκόνου εκτός από τον 2ο και τον 5ο στίχο.
Αν και λέγεται ότι κάλαντα
Χριστουγέννων στην αρβανίτικη διάλεκτο δεν υπάρχουν, ο κ. Γιάννης Πρόφης,
λαογράφος από το Κορωπί, έχει τμήμα τους που δείχνει ότι τελικά υπήρχαν αλλά
έχουν ξεχαστεί.
Κάλαντα
Χριστουγέννων Μετάφραση
Néstrë
léhetë
Hristói në shpellë
Χριστός γεννάται αύριο στο σπήλαιο
edhé janë
edhe énglelitë torë
κι είναι και άγγελοι τριγύρω
edhe
hjeretísenë me çopánetë που χαιρετιούνται με τους βοσκούς
edhe
Hristónë ngróhënjënë lopetë. κι οι αγελάδες ζεσταίνουν τον Χριστό.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς
από το πρωί μέχρι το ηλιοβασίλεμα τα παιδιά έψαλλαν το «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά»,
δηλ. τα κάλαντα της Αθήνας, ενώ αργότερα μέχρι και τώρα λέγονται το «Πάει ο
παλιός ο χρόνος».
Το «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά»
έχει ομοιότητα με τους οκτώ πρώτους στίχους των καλάντων της Τήνου, με πέντε
στροφές της Φολέγανδρου, με τέσσερις στροφές της Νάξου, με πέντε στροφές της
Πάρου, με μία στροφή της Οίας και με δύο στίχους της Ριζοκαρπάσου Κύπρου.
Υπάρχει και μια παραλλαγή του «Αρχιμηνιά
κι αρχιχρονιά» όπου ο Αϊ-Βασίλης παρουσιάζεται σαν πολεμιστής και κυρίαρχος,
όμως, όπως μου είπαν, δεν είναι των Μεσογείων, αλλά είναι γνωστό σε μερικούς που
μετανάστευσαν εδώ.
Αρχιμηνιά
κι αρχιχρονιά
Δοξάστε
τούτη τη γενιά
Κι αρχή
καλός μας χρόνος
Συ σου
πρέπει δάφνης κλώνος.
Άγιος
Βασίλης έρχεται
Στρατιώτες
τον κατέχετε
Από την
Καισαρεία
Χαίρε ω
χαίρε ελευθερία.
Βαστάει
εικόνα και χαρτί
Ζαχαρο-καντοζυμωτή
Χαρτί και
καλαμάρι
γεια χαρά
στο παλληκάρι.
Το
καλαμάρι έγραφε
και την
Τουρκιά την ξέγραφε
Και το
χαρτί ωμίλει
της
Μακεδονίας ήλιοι.
Βασίλη
πούθεν έρχεσαι
Και πούθε
κατεβαίνεις
και στη
Σαλονίκη μπαίνεις;
Κάτσε να
φας, κάτσε να πιεις
και μες
την Ήπειρο να μπεις
Κάτσε να
τραγουδήσεις
Το Μπιζάνι
να γκρεμίσεις.
Εγώ
γράμματα μάθαινα
Του στόλου
μας τα θάματα
Τραγούδια
Τούρκε ξέρω
Αν αντίκρυ
μου σε εύρω.
Κατέβηκεν
η πέρδικα
Για σας
παιδιά λεβέντικα
Να βρέξει
το φτερό της
Ζήτω ο
Έλληνας Στρατιώτης
Να βρέξει
τον αφέντη μας
Το Ρήγα το
λεβέντη μας
Να βρέξει,
έτσι θέλω,
και το
μέγα Βενιζέλο.
Πατρίδα
μου ζωγραφιστή
Φέρε την
τσότρα με κρασί
Έλα να μας
κεράσεις
Να ζήσεις,
να γιορτάσεις.
Ζήτω του
Βασιλέα μας
της Όλγας
της ωραίας μας
Ζήτω και
του διαδόχου
του
μεγάλου μας ανθρώπου.
Πριν από το 1900, ίσως και λίγο
αργότερα, το βράδυ της παραμονής λεγόταν από τους μεγάλους το αρβανίτικο
καλημέρι.
Στα πολύ παλιά χρόνια τα
κάλαντα συνοδεύονταν από λύρα, ενώ τα παιδιά τα έλεγαν με τρίγωνο.
Αργότερα χρησιμοποιήθηκε
κλαρίνο και τύμπανο. Καθώς περνούν τα χρόνια πολλές φορές έχουμε ολόκληρη
ορχήστρα ή την μπάντα του δήμου, ενώ εδώ κι αρκετά χρόνια το τρίγωνο
αντικαταστάθηκε από την πλαστική μελόντικα.
Επίσης στα παλιά χρόνια
μαζεύονταν ομάδες παιδιών ή νέων που έλεγαν τα κάλαντα, δυστυχώς ο αριθμός των
καλαντιστών μειώνεται συνεχώς, φτάνοντας ακόμα και στο ένα άτομο, δείχνοντας
έτσι την μοναξιά και την απομόνωση της εποχής μας.
Παρατηρώντας τις ομοιότητες των
καλάντων των Μεσογείων με τα κάλαντα της υπόλοιπης Ελλάδας (όπως και στα
τραγούδια, από παλιότερη έρευνά μου) φαίνεται ότι τα Μεσόγεια ήταν πέρασμα και
κέντρο όλης της Ελλάδας, λόγω της Αθήνας-πρωτεύουσας, εφόσον υπάρχει επηρεασμός
πολύ ή λιγότερο από κάθε τόπο της.
Να επισημάνουμε, επίσης, τη
διαφορά στη μελωδία στον Κουβαρά και την Κερατέα λόγω της επαφής τους με το
Λαύριο, στο οποίο υπήρχε μωσαϊκό λαών αλλά και Ελλήνων από άλλες περιοχές
(Ιταλοί, Γάλλοι, Μικρασιάτες, Νησιώτες κ.λπ.).
Τέλος, θα πρέπει να σταθούμε
στο γεγονός ότι οι γυναίκες είναι εκείνες που συντηρούν και μεταδίδουν την
παράδοση. Και δεν υπάρχει μεγαλύτερη απόδειξη από τα κάλαντα τα οποία αν και
λέγονταν από άνδρες και παιδιά, οι γυναίκες είναι εκείνες που τα θυμούνται μέχρι
σήμερα.
Ολόκληρο το άρθρο θα το διαβάσετε στον σύνδεσμο που ακολουθεί :
ΠΗΓΗ : Τα Κάλαντα στα Μεσόγεια, Πρακτικά Θ' Επιστημονικής Συνάντησης Ν.Α. Αττικής
Λαύρειο Αττικής 13-16 Απριλίου 2000
Κιούση Βάσω, Καθηγήτρια Πιάνου - Θεωρητικών
Έκδοση: Εταιρία Μελετών Νοτιοανατολικής Αττικής
Καλύβια Θορικού Αττικής 2000
Λαύρειο Αττικής 13-16 Απριλίου 2000
Κιούση Βάσω, Καθηγήτρια Πιάνου - Θεωρητικών
Έκδοση: Εταιρία Μελετών Νοτιοανατολικής Αττικής
Καλύβια Θορικού Αττικής 2000
